Sinds Trump president van de Verenigde Staten is staat narcisme in het middelpunt van de belangstelling. Hem worden aardig wat narcistische kenmerken toebedeeld. Maar natuurlijk zijn er meer leiders met een narcistische persoonlijkheid. Is narcisme altijd zo’n ramp? Hoe herken je een narcist eigenlijk? Heb je zelf narcistische trekjes? Wat zijn de voordelen ervan en hoe kun je er het beste mee omgaan. Omdat het zo’n prominent onderwerp in executive coaching is, heb ik er 3 artikelen over geschreven.

Als managementcoach heb ik vaak te maken met narcistisch gedrag in organisaties en ook zelf had ik wel narcistische bazen. Je kan het eigenlijk nooit goed bij ze doen. Ze kunnen slecht luisteren en het gesprek gaat het liefste over zichzelf en hun eigen rol. Ze zien zaken vaak erg zwart-wit met weinig ruimte voor nuance en gaan dan ook snel over tot actie. Maar ze zijn ook charmant, schalks zelfs. Ze nemen de leiding en zijn zeer doortastend in moeilijke situaties. Narcisme komt voor bij zowel mannen als vrouwen. Waar ik over ‘hij’ spreek in dit artikel, kun je dus net zo goed ‘zij’ lezen.

Het houdt mij bezig hoe deze ogenschijnlijk tegenstrijdige zaken in één persoon samen komen en hoe het kan dat het soms heel goed werkt en een andere keer volledig uit de hand loopt.

Daarom greep ik de kans op een bijscholing over narcisme bij topmanagers door Martin Appelo met beide handen aan. Appelo is zelf een narcist en demonstreert dat – onbewust – tijdens zijn Masterclass. Hij is psycholoog / gedragstherapeut en kwam er na de geboorte van zijn dochtertje, op 37-jarige leeftijd pas achter dat hij een narcistische persoonlijkheid heeft. Nadat hij ongelooflijk boos wordt op de baby bij het verschonen van haar luier realiseert hij zich voor de eerste keer in zijn leven:”Dit ligt niet aan haar, dit ligt aan mij!”

Narcisten vullen de lege ruimte

“Narcisme is een relatiestoornis,” zegt Appelo. Iemand met een narcistische persoonlijkheid, zoals dat dan heet, kan zich niet tot anderen verhouden en stelt zichzelf centraal. Daar kan hij op bouwen, daar heeft hij vertrouwen in. Over zijn eigen grafschrift zegt hij:”Hij had altijd gelijk, maar niemand om het mee te delen.” Dat geeft wel goed weer hoe een narcist dat zelf ziet.

Kenmerken van narcisme zijn volgens Appelo:

  • terloops opmerken dat je met topmanagers of bekende Nederlanders werkt of omgaat
  • ongevraagd iemand aanraken
  • laten merken dat jij bepaalt hoe het gaat
  • niet tegen kritiek kunnen
  • bij een speciale groep willen horen / jezelf bijzonder vinden
  • jezelf groter maken
  • als redder of vaderfiguur optreden
  • respectloos zijn
  • jezelf bijzonder vinden

Een narcist laat zichzelf pas zien als hij zich veilig voelt. Ze zijn graag alleen en vragen pas om hulp als het heel erg slecht met ze gaat. Mensen gaan vaak voorzichtig om met narcisten, maar dat maakt ze onzeker, waardoor het gedrag nog nadrukkelijker wordt. Mijn ervaring is dat het inderdaad heel moeilijk is om een langdurige relatie met een narcist op te bouwen. Ze zijn onvoorspelbaar en wispelturig. Er is een groot verschil hoe ze privé en in het openbaar optreden. Tegelijkertijd hebben ze veel bewonderaars en meelopers en kunnen ze in korte tijd veel bereiken.

De organisatie maakt de narcist

Manfred Kets de Vries is psychoanalyticus en hoogleraar aan businessschool INSEAD in Frankrijk. Hij houdt zich al heel lang bezig met mensen in de top van organisaties. Daarbij heeft hij naar eigen zeggen alle persoonlijkheidsstoornissen uit de psychiatrie al voorbij zien komen. Uit zijn diepgaande interviews met topmanagers en CEO’s van grote, internationale bedrijven, blijken die aanzienlijke narcistische trekjes te vertonen. Hij stelt dat mensen van dit persoonlijkheidstype worden gekenmerkt door een gevoel van grootsheid, een behoefte aan bewondering en een neiging anderen te exploiteren. Ze hebben een grote behoefte om indruk te maken, ze overdrijven hun talenten vaak en vertonen buitensporige emoties. Als ze worden gedwarsboomd kunnen ze in woede uitbarsten en wraakzuchtig handelen. Ze missen vakk zelfdiscipline, kunnen zich slecht concentreren en neigen tot overreageren.

Hij stelt echter dat ook de organisatie en de mensen rondom de topmanagers een rol spelen in het manifesteren van narcisme. CEO’s worden omgeven door grote indrukwekkende kantoren, auto’s met chauffeurs en allerlei privileges. Wanneer de topmanager dat als normaal gaat beschouwen, zich ermee vereenzelvigd en zich ernaar gaat gedragen beginnen de problemen. Hij noemt dat ‘het verraderlijk proces waarin bestuurders besmet worden door macht en zelfs hun menselijkheid verliezen.’

Narcistische leiders gedijen het best in organisaties die ‘groots en meeslepend’ zijn. Kets de Vries noemt ze theatrale organisaties. Er is maar één leider, die zich omringt met afhankelijke types die hun baas graag idealiseren en als onfeilbaar zien. Deze organisaties worden centraal geleid en hebben een (te) klein hoofdkantoor met weinig controlemechanismen. Er wordt vooral top-down gecommuniceerd. Hierdoor kunnen de narcistische leiders risicovolle en rigoreuze beslissingen nemen over bijvoorbeeld producten en markten, maar ook over medewerkers. De organisaties worden gekenmerkt door expansiedrift en megalomane projecten. Dat genereert dan wel weer veel exposure en zolang het goed gaat vindt ook de Raad van Commissarissen het geweldig, maar… het succes kan zomaar omslaan.

Zowel Appelo als Kets de Vries schetsen een beeld van iemand die graag in de belangstelling staat en ‘grote dingen’ doet. Daarmee maken ze ook indruk op mensen en krijgen ze volgers.

In dit filmpje legt Appelo in 10 minuten uit hoe een narcist in elkaar zit en wat dat voor effect op de omgeving heeft (TEDxGroningen, 2013). Klik op de afbeelding om het te starten.

In deel 2 kun je nagaan in hoeverre jezelf over narcistische trekjes beschikt. En als je denkt dat er nu meer narcisten rondlopen dan vroeger? Dan klopt dat.

In deel 3 krijg je tips hoe om te gaan met een narcist. Maar een tip om zelf niet in de valkuil van narcisme te stappen is om goed te kunnen relativeren en in perspectief te blijven zien.

Ik hoor graag op welke manier jij met narcisme te maken hebt. Deel je reactie hieronder!

Mocht je last hebben van narcisme van jezelf of iemand anders, neem gerust contact met me op om hierover eens te sparren.